Kotido, Oeganda – Francis Losigaara dacht dat het ritselen van vee een goede manier zou zijn om geld te verdienen. Het bemachtigen van een wapen en het stelen van vee leek eenvoudig genoeg, en zou zijn gezin te eten geven.
Maar een voor een zag hij hoe zijn vier beste vrienden stierven, neergeschoten in opeenvolgende invallen die misgingen totdat hij alleen was. De kerels met wie hij dronk en vrouwen het hof maakte, werden begraven, terwijl achtergebleven vrouwen en kinderen om zijn steun smeekten. Het leek niet meer zo eenvoudig.
Een uitgeputte Losigaara overhandigde zijn wapen aan het Oegandese leger tijdens een ontwapeningscampagne die in 2010 werd afgesloten. “Ik heb gewoon besloten het niet meer te doen”, zei hij droevig. In plaats daarvan ging hij aan de slag met landbouw en haalde hij gewassen uit de droge aarde in zijn thuisdistrict Kotido.
Toen de raids vier jaar geleden terugkeerden naar Karamoja, wist Losigaara dat hij een verschil moest maken. Wanhopig om te voorkomen dat anderen net zo zouden lijden als hij, hielp hij een groep hervormde overvallers op te richten die opkwamen voor vredesinspanningen.
De mannen reizen om andere veedrijvers te ontmoeten – karachuna genoemd of jongeren in Karamojong, de lokale taal – die zich verstoppen in rotsachtige leengoederen in de Karamoja-wildernis en overtuigen hun collega’s om hun wapens aan het Oegandese leger te geven.
Terwijl de zondagavond in de stad Kotido op 6 oktober 2023 aanbreekt, nemen de inwoners deel aan een wekelijks traditioneel dansfeest [Sophie Neiman/Al Jazeera]
Cyclisch geweld
Karamoja, een afgelegen subregio in de noordoostelijke hoek van Oeganda, herbergt 1,2 miljoen mensen – 2,5 procent van de nationale bevolking. Het struikgewas is al lange tijd onderwerp van conflict.
Het klimaat is warm en droog, met een jaarlijks regenseizoen. Het is moeilijk voor boeren om gewassen te verbouwen, en voor herders om gras en water te vinden om hun vee te laten grazen. Volgens het Oegandese Bureau voor de Statistiek ligt het armoedecijfer ruim boven het nationale gemiddelde.
“Het is een van de armste, zo niet de armste [areas]in dit land”, zegt Simon Peter Langoli, hoofd van het Karamoja Development Forum, een belangenorganisatie in de regionale hoofdstad Moroto.
Het conflict daar wordt gedreven door schaarste. Nu de wapens over buurland Kenia en de poreuze grenzen van Zuid-Soedan stromen, lijkt het plunderen van vee de enige haalbare optie als er weinig banen zijn en voedsel schaars.
Tijdens zijn laatste ontwapeningscampagne slaagde het Oegandese leger erin zo’n 50.000 wapens terug te vinden. De regering slaagde er echter niet in om mogelijkheden voor levensonderhoud te creëren ter vervanging van het geld dat het geritsel opleverde. In 2019 waren de grootschalige vee-invallen teruggekeerd.
In de stad Kotido, waar het ritselen van vee bijzonder wijdverbreid was, verloor Lowat Longorialem al zijn dieren door de invallen in 2019. Daarom besloot hij ze terug te stelen.
Hij sloot zich aan bij een groep veedieven en had de taak om bange koeien en geiten met een stok uit doornige veehokken bijeen te drijven, terwijl gewapende karachuna de veehouders bedreigde. Het was hard werken, en aangezien Longorialem zelf geen wapen had, had hij geen recht op betaling, zei hij.
In de chaos van één aanval waagde hij zijn kansen en knijpte vijf grote stieren van de karachuna. Met de opbrengst kocht hij vervolgens zijn eigen wapen. Daarna kampeerde hij in het achterland en nam deel aan diefstal na diefstal.
Karachuna berooft hun naaste buren niet, maar reist kilometers te voet naar andere districten, waardoor ze in het vizier komen van andere ruisende groepen en soldaten die de kalmte proberen te bewaren.
“Een overvaller is altijd op zoek naar dieren”, legde hij uit. ‘Je slaapt in de bush en verbergt je.’
Vrede is persoonlijk
In 2019 besloot Losigaara dat verandering noodzakelijk was. Landbouw was onmogelijk geworden, omdat het gevaarlijk was om over zijn velden te reizen. In samenwerking met een veehouder, een handelaar en een andere voormalige overvaller kwam hij tot de conclusie dat hij, om echte stabiliteit in Karamoja te bereiken, de Karachuna zou moeten overtuigen hun wapens in te leveren.
De hervormde overvallers konden op hun beurt anderen ervan overtuigen hetzelfde te doen.
Het kennen van de uitdagingen die jonge mannen ertoe aanzetten vee te stelen, zorgde ervoor dat Losigaara en zijn mede-activisten zich konden inleven; om een beroep te doen op gemeenschappelijke gevoeligheden.
“Geen van deze leiders kan ons deze vrede brengen, tenzij we het zelf doen, omdat ze niet lijden onder de problemen waar wij doorheen gaan”, zou Losigaara zeggen om overvallers ervan te overtuigen hun wapens in te leveren. “Het is aan ons om vreedzaam te worden en zorg te dragen voor het weinige dat we hebben.”
Maar het overtuigen van gefrustreerde en bange mensen om het geweld op te geven bleek lastig.
In 2021 lanceerde het leger een felle campagne om Karamoja te ontwapenen. Bij de start waarschuwde Muhoozi Kainerugaba, zoon van president Yoweri Museveni en destijds commandant van de landstrijdkrachten van het land, dat “de hel [was] komen” naar de regio.
Het leger hanteerde harde afzet- en zoektactieken, omsingelde dorpen waar ze vermoedden dat wapens verborgen waren en pakte alle mannen en jongens op.
De angst voor arrestatie duwde de overvallers verder de wildernis in.
Ondertussen werd Longorialem moe. ‘Ik begon te beseffen dat het vasthouden van dit wapen betekende dat ik zou sterven’, zei hij. “Elke keer dat ik op invallen ging, verloor ik een vriend. Elke keer dat ik ging, zag ik mensen sterven.”
Al snel sloot hij zich aan bij de hervormde rustlers in het streven naar vrede. Het netwerk bestaat nu uit vijf leiders die vanuit Kotido opereren, en zo’n 200 voormalige overvallers, verspreid over verschillende districten.
“Op het moment dat ze de mensen begonnen te betrekken die direct betrokken waren bij de overvallen – de karachuna’s – zagen we enkele vruchten van de vrede vallen”, zegt Emmanuel Lojok, die een wekelijkse radioshow leidt op het station The Voice of Karamoja in Kotido. “Als je over voetbal praat, moet je de voetballers erbij betrekken”, voegde hij er joviaal aan toe.
Lojok ontvangt soms voormalige overvallers in zijn kleine radiocabine, waardoor ze een ander platform krijgen om een boodschap van eenheid te verspreiden.
Een in mei aangekondigd amnestiebeleid van de regering, waardoor rustlers hun wapens konden opgeven zonder angst voor arrestatie, maakte het werk van vredesactivisten gemakkelijker.
Naarmate er meer karachuna thuiskwamen, richtte Losigaara’s groep zijn aandacht op vergevingsdialogen, waardoor gemeenschappen die elkaar van vee hadden beroofd, zich konden verontschuldigen en opnieuw konden beginnen.
“Voor mij was dat een punt waarop ik zei dat ik er nooit meer naar terug kan gaan”, zegt Museveni Nakoritodo, genoemd naar de president van Oeganda en een van de vijf leiders van de vredesgroep.
“Zelfs als deze jongens besluiten terug te gaan om opnieuw met de invallen te beginnen, zal ik er niet meer aan deelnemen”, voegde hij eraan toe.
Emmanuel Lojok, die een wekelijkse radioshow leidt op het station The Voice of Karamoja in Kotido, waar voormalige overvallers soms te gast zijn [Sophie Neimann/Al Jazeera]
Armoede en droogte
Het is echter moeilijk om in Karamoja de kost te verdienen, waardoor de uitdagingen waarmee vredesactivisten worden geconfronteerd nog groter worden.
In Kotido ontmoette Al Jazeera een groep jonge mannen die stenen afbraken in een steengroeve onder de brandende zon. Het was een zondagochtend en ze grapten dat ze God om vergeving moesten vragen, omdat ze hadden gewerkt in plaats van naar de kerk te gaan.
“Er is geen andere plek waar je terecht kunt voor een andere vorm van levensonderhoud”, zei Namiyam Lokorii, een van de arbeiders, boven een gekletter van metaal op steen.
Toen de regering haar amnestiebeleid aankondigde, beloofde de regering steun aan hervormde overvallers, maar vredesactivisten als Losigaara zeggen dat de hulp traag op gang komt. In combinatie met een slechte oogst vreest hij dat economische uitdagingen mensen ertoe kunnen aanzetten opnieuw te plunderen.
In Kotido zeggen lokale leiders dat zij en Oegandese militaire functionarissen lijsten hebben opgesteld van ex-overvallers die in aanmerking komen voor hulp en dat er al enkele geiten zijn afgeleverd.
“Het heeft lang geduurd omdat er processen bij betrokken zijn”, zegt Paul Lottee, voorzitter van Lokale Raad 5 in Kotido. Het verkrijgen van de benodigde spullen en het bij de begunstigden krijgen ervan is niet zonder hindernissen – of schandalen – verlopen.
Eerder dit jaar zouden ijzeren platen, bedoeld voor hervormde overvallers in Karamoja, zijn gestolen door rijke Oegandese politici, waaronder twee ministers die sindsdien zijn gearresteerd en worden vervolgd.
Toch hopen activisten dat stabiliteit alle aspecten van het leven in Karamoja zal verbeteren; dat zij hun kinderen naar school kunnen sturen; dat geld en banen naar de regio zullen stromen.
“De mensen die ervoor hebben gekozen de vrede te omarmen zijn zoveel meer dan degenen die voor geweld en invallen hebben gekozen”, zegt Lojok, de radiopresentator.
“Als we allemaal vrede accepteren, zal Karamoja, het volk, weer rijk worden en zal er sprake zijn van ontwikkeling”, voegde Losigaara eraan toe.